De fysieke leefomgeving wordt voortdurend aangepast aan de wensen van de samenleving en aan de eisen van deze tijd. De leefomgeving moet veiliger en gezonder worden, in het bijzonder in de snel groeiende steden. De leefomgeving moet duurzamer worden als antwoord op klimaatverandering en energietransitie. De inrichting van stad en land moet aangepast worden aan nieuwe trends in wonen, werken en winkelen. Grote veranderingen in mobiliteit met meer elektrische auto’s, meer fietsen en nieuwe vormen van openbaar vervoer vragen om verandering en innovaties in infrastructuur. Met nieuwe technologie kan de leefomgeving veel slimmer worden ingericht en beheerd.
Uitdaging voor ontwerp in Omgevingswet
Plannen en visies bestaan vele soorten en maten: gebiedsvisies, masterplannen en gebiedsagenda’s. De Omgevingswet kent twee formele planvormen: de omgevingsvisie (voorheen nota of structuurvisie) is toekomst- en ontwikkelingsgericht, het omgevingsplan (voorheen bestemmingsplan) omvat het geldende beleidskader.
De Omgevingswet regelt hoe de overheid zorgt voor het doelmatig beheer, gebruik en ontwikkeling van de fysieke leefomgeving ter vervulling van maatschappelijke functies. De wet beoogt een actieve aanpak om de gewenste kwaliteit van de leefomgeving te realiseren, niet slechts het behoud van de bestaande kwaliteit van milieu, water en ruimtelijke ordening. De procedures en instrumenten van de Omgevingswet zijn hierop aangepast: het kan flexibel, het kan snel en er is altijd afwegingsruimte.
Het formuleren van de gewenste kwaliteit van leefomgeving vergt participatie van de samenleving: initiatiefnemers van projecten, ondernemers, bewoners, maatschappelijke organisaties en kennisinstellingen. Dit vraagt om een ontwerpproces waarin waarden expliciet worden benoemd voor een transparante afweging over alternatieve visies of beleidskaders.
Hoe wervender het beeld dat een visie oproept, des te krachtiger is de werking ervan. Dat vraagt om heldere keuzes. De ambitie voor integraal ontwerp kan niet zonder de realiteit van keuzes. Het is onmogelijk om alle aspecten van maatschappelijke dynamiek en de fysieke leefomgeving in een afweging te betrekken. De kracht van ontwerp is om een bepaalde mate van samenhang te bereiken.
Stappen Waardenbewust Ontwerp
Waardenbewust ontwerp van scenario’s, visies en beleid maakt het mogelijk om transparante keuzes te formuleren binnen de keuzeruimte die wordt gevormd door het geheel aan opvattingen en emoties in de samenleving. De visie, het plan of het inrichtingsontwerp vormt een krachtig instrument van omgevingsbeleid.
1 Analyse De combinatie van waarden als grondslag voor het ontwerpproces geselecteerd wordt, bepaalt de afwegingsruimte die voor een omgevingsvisie of ander project- of beleidsontwerp gecreëerd wordt. Deze selectie moet verband houden met de ontwerpopgave en het maatschappelijk vraagstuk, met maatschappelijke voorkeuren en de belangen van belanghebbenden
2 Ontwerp van waardencombinaties In de voorbereiding van omgevingsvisies, plannen en beleid worden vaak enkele alternatieven opgesteld. Deze vormen een belangrijk hulpmiddel voor een waardenbewust ontwerp van omgevingsbeleid. Ontwerp-alternatieven worden gebaseerd op een beredeneerd gekozen combinatie van waarden. Het is de creatieve vrijheid van de ontwerper om hierbij (mede) andere waarden te betrekken dan die in de analyse zijn aangetroffen.
3 Keuze Een consistente argumentatie en motivatie maakt de ontwerp-keuzes navolgbaar in maatschappelijk debat en in de bestuurlijke en politieke besluitvorming. Het expliciet benoemen van verworpen alternatieven draagt bij aan de navolgbaarheid van de ontwerpkeuzes.
Transparant
Met waardenbewust ontwerp wordt dit keuzeproces transparant gemaakt. Daarmee kan worden vermeden dat waarden die ten grondslag liggen aan rationele vakmatige benaderingen ongemerkt dominant worden en dat waarden die kenmerkend zijn voor opvattingen over de betekenis van de leefomgeving voor gemeenschappen voldoende recht wordt gedaan.
Voorbeeld Ontwerp Alternatief I Ruimte voor ontwikkeling Een ontwerp-alternatief waarin het realiseren van economische groei en maatschappelijke ontwikkeling centraal staan. De inrichting van de leefomgeving moet de randvoorwaarden bieden voor ondernemerschap, nieuwe initiatieven in de samenleving of nieuwe natuur. De randvoorwaarden worden helder en logisch geformuleerd met oog voor duurzaamheid en omgevingskwaliteit, maar zodanig dat er kansen zijn voor nieuwe initiatieven.
Voorbeeld Ontwerp Alternatief II Unieke gebieden Een ontwerp-alternatief waarin het unieke (landschappelijke) karakter van een gebied centraal staat. De behoefte aan instandhouding van de traditionele bouwstenen van de fysieke leefomgeving is leidend, zoals de waterhuishouding, het cultuurhistorische landschap, industrieel erfgoed en natuur. Verschillen tussen gebieden mogen bestaan, omdat ze elk een herkenbare identiteit hebben waar mensen trots op zijn en die belangrijk voor ze is.
Aan de slag met omgevingsvisies of andere plannen? Klik, download en kijk naar het Werkblad 4 Waardenbewust ontwerp leefomgeving.
Meer inspiratie nodig voor onderscheidende waardencombinaties? Klik, download en kijk naar het Werkblad 5 Voorbeelden Waardencombinaties Ontwerpalternatieven scenario’s.